×

Artikel

22 mei 2012

John Cage 2 – muziek als en met theater in het Holland Festival 2012

Geschreven door: Henning Bolte

John Cage (1912-1992) heeft de wereld muzikaal benaderd, het muzikale in alles blootgelegd Europera 4_1 © Matthias Bausen het creëren van muziek een nieuwe draai gegeven. Met steeds weer frappante toegangen en impulsen. Een uitvoering grijpt bij hem altijd in de gangbare gang van zaken in en heeft daarmee al in de aanleg theatrale kwaliteiten. Het Holland Festival van dit jaar heeft ervoor gekozen muziek als en met theater als focus van een Cage-hommage te nemen.

Het was aan het begin van de jaren 30. Cage was 18 en op reis door Europa toen zijn affiniteit met theater begon. Het was na eigen zeggen een gewaarwording tijdens een wandeling door Sevilla: de gewaarwording van een veelvoud aan gelijktijdige visuele en hoorbare gebeurtenissen die voor hem samenkwamen en waaraan hij groot plezier beleefde.

De keuze voor theater is een keuze voor het tastbare, zichtbare, bewegelijke. Het is een keuze die goed aan- sluit bij een vanouds sterke affiniteit in Nederland. Gezien de aard van het werk(en) van Cage wordt het niet simpelweg de uitvoering van een werk. Het wordt een door en door unieke gebeurtenis waarin de omgeving, de musici en het publiek een essentieel aandeel in hebben.

Het gebeurt zaterdag, 9 juni (19:30-22:30) en zondag 10 juni (11:00–22:00). Te zien zullen zijn de Song Books (1970), Europera 3+4 (1990), Roaratorio – An Irish Circus On Finnegan’s Wake (1979) en afsluitend 30 Pieces For 5 Orchestras (1981). Tussen deze theatrale stukken door speelt Slagwerk Den Haag percussie-muziek van Cage (Imaginery Landscapes, Child of Tree, Arp-music), geeft componist Micha Hamel – in goede Cage-traditie – een lezing met als titel The Need For A Poetic Life, worden films vertoond en is er een Dance Workshop: Field Dances. Op zondag wordt twee keer de (kinder-)voorstelling Listen To The Silence gespeeld (v.a. 6 jaar).

cage-song-books1Bordeel, opera-opera, circus, tsjingerassa, orkesten- orkest, stiltes als klankversterking, de mens als auditief wezen … (per)sono ergo sum. Flarden van geluiden, dagelijkse handelingen, uitvergroot, ver- kleind, vertraagd, versnellend, ruisende ruis, stem- geluiden, klankmachines, gebaren, blikken – een grote veelvoud van ‘dingen’ die zich voordoen en onze zinnen stimuleren. Links op de foto Cage bij de premiere van Song Books in 1970 met Cathy Berberian die hem de pasta laat proeven voordat ze ermee het publiek intrekt (solo no. 46). Cage was en is de fascinerende veroorzaker die ons in onze waarneming laat ingrijpen (zie ook CAGE 1: klank en het spel met het speelveld). Dat heeft er inmiddels toe geleid dat bepaalde werk- en speelwijzen langs allerlei routes ‘ingeburgerd’ geraakt zijn. In bepaalde muzikale contexten worden ze nu door navolgers (vaak onbewust) als geavanceerde technieken gebruikt (-: . Omdat het vocale, zang, zingen een belangrijke rol in de programma’s van de twee dagen speelt, bij wijze van aanloop hier een belangrijk vocaal stuk met de simpele titel ARIA dat Cage 1958 voor Cathy Berberian (1925-1983) schreef. Aria hier in een recente uitvoering door de Canadese vocaliste Measha Brueggergosma (samen met Michael Tilson Thomas).

Song Books (1970)

AWS2012-03-18-7_storyslide_imageCage ontgrenst radikaal en preludeert in veel op- zichten op het latere praktijken van remixen, live-electronics en simultaan-muziek. Cage pakt als het ware de wereld muzikaal aan en gebruikt gebaren en alledaagse handelingen als muzikale middelen. Cage ontwierp een gevlecht waarin hij het aantal solos en de aard van de solos met behulp van het Chinese I Ching vastlegde. Er zijn twee typen solos: “song” en “theatre”. die variëren van simpel en alledaags tot niet direct beschrijfbaar (zie foto hiernaast). Voorbeelden van Cage’s aanwijzingen: “Leave the stage by going up (flying) or by going down through a trap door”, “Return in the same way wearing an animal’s head”, “Breathe as though you had lost your voice.” Meer voorbeelden daarvan zijn in de video met Jessye Norman en onder solo-instructies (Song Books) te vinden. De Song Books zijn dus een compendium van liederen, teksten, instrumentaal-aanwijzingen (inkl. live -electronics) en acteer-instructies (in totaal 90 solo’s van wild door elkaar lopende stijlen). Ook live -electronics speelt in dit stuk uit 1970 een rol. De uitvoerenden moeten zelf ordening en uitvoeringsvorm zien te vinden/aan te brengen. Cage zelf: “To consider the Song Books as a work of art is nearly impossible. Who would dare? It resembles a brothel, doesn’t it?”

Song Books beleefde zijn Nederlandse première tijdens het Holland Festival 1972 in een uitvoering met Cathy Berberian (Song Books Holland Festival 1972 Cathy Berberian). Één van de meest recente uit- voeringen is de uitvoering met Jessye Norman, Meredith Monk en Joan LaBarbara o.l.v. van Michael Tilson Thomas in het kader van de serie American Mavericks. In de video onderaan geven Jessye Norman en Joan LaBarbara een instructieve inkijk welke eisen de uitvoering aan de zangers/musici stelt. In Amsterdam worden de Song Books door het 20koppige New Yorkse ensemble Alarm Will Sound uitgevoerd die het kaleidoskopische stuk geheid een nieuwe lading zal geven getuige de korte video waarin Alarm Will Sound zijn aanpak van Cage’s Song Books demonstreert (zie ook gesprek met Alarm Will Sound’s staging director/designer, Nigel Maister). De werkelijkheden zijn nu – 40 jaar later – veranderd, automatisering en de-automatisering van onze waar- neming zijn in de greep van overvloedige sneller massa-media en electronica. Spannend hoe Alarm Will Sound zich en ons daarin zal positioneren.

Europera 3 & 4 (1990)

Met Song Books etableerde Cage een werkwijze die in zijn operaoperas Europeras doorgetrokken wordt. Het laatste deel van de Europeras ging 1991 tijdens het Holland Festival in wereldpremière. Als je Cage volgt, moet je, mits in de juiste context gezet en op de juiste wijze uitgevoerd, Puccini, Mozart, Gluck enz. als acting music waar kunnen nemen. Cage zei over zijn Europeras: For two hundred years the Europeans have been sending their operas. Now I’m sending them back.”

Cage maakt bij de Europeras van uiteenlopende klankbronnen gebruik waaronder aria’s uit bekende opera’s, excerpten uit Liszts Opern Phantasien (2 pianos) en Europera 3_8 © Matthias Bausfragmenten van 78 toerenplaten met operaopnamen. Deze klankbronnen moeten door de uitvoerenden zelf geselecteerd, gearrangeerd en op de plank gezet worden. No 3 is een tumulteus gebeuren met als tegenhanger no. 4, dat heel intiem is. Op aanwijzing van Cage moeten 3 en 4 altijd samen uitgevoerd worden. Het is een productie van Internationales Opernstudio Köln onder leiding van de jonge regisseuse Elena Tzavara. Europera 3&4 is onlangs tijdens het recente festival Acht Brücken met groot succes in Keulen uitgevoerd.

Roaratorio – An Irish Circus On Finnegan’s Wake (1979)

Roaratorio is een speciaal geval van muziektheater. De basis, de tekst van de Ierse schrijver James Joyce (1882-1941), is al een legendarisch grensgeval van taal(klank) en muziek.

https://www.youtube.com/watch?v=JtOQi7xspRc

https://www.youtube.com/watch?v=N60Mo613VSY

heaney1Het Roaratorio is een samensmelting van opnamen (Cage en de Ierse zanger Joe Heaney (1919-1984), ge- luiden die in de tekst aan de orde komen en Ierse live-muziek (Mel Mercier , bodhran, Seamus Transey, fluit, Liam O’Flynn, uillean pipes). De eerste uit- voering werd geproduceerd door het befaamde WDR Hörspielstudio in Keulen. Een deel van de bezetting van toen is ook be- trokken bij deze Holland Festival uitvoering (zie foto). Danser en choreograaf Merce Cunningham (1919 – 2009), 40 jaar lang partner van Cage, heeft 1983 een legendarische dans- voorstelling van Roaratorio gemaakt die vlak voor zijn dood met de jongste generatie dansers hergecreëerd en opnieuw uitgevoerd is. Toelichting en voorstellings- stukken in een video op Mondays With Merce geven een goede indruk hiervan en ervan wat “roaring” is.

30 Pieces For 5 Orchestras (1981)

is de afsluiting uitgevoerd door Asko|Schönberg Ensemble, György Ligeti Academy, Nederlands Jeugdorkest en 4402374670_95a8bb674b_zconservatoriumstudenten uit den Haag en Amsterdam. In totaal 82 musici olv. 5 dirigenten die over de ruimte van het Muziekgebouw verdeelt zijn opgesteld. 30, 82, 5 en opstelling in de ruimte zijn niet de enige variabelen. De 30 stukken kunnen tot 75 seconden duren. Cage gebruikt in dit werk time brackets die een vaste of variabele tijdsduur voor een fragment aangeeft. Hierdoor klinkt het werk met dezelfde klanken iedere keer anders.

zie ook deel 1: John Cage – Klanken en het spel met het speelveld

Video

Jesse Stiles over het live-electronics-gedeelte van de Song Books van Michael Tilson Thomas:

Korte video waarin Alarm Will Sound zijn aanpak van Cage’s Song Books demonstreer