×

Artikel

01 juli 2014

Bossa Nova

Brazilië, de liefde voor alle muziek en bossa nova (2/2)

Geschreven door: Dick Hovenga

Deze zomer brengt Written in Music een langdurende special over de bossa nova, naast de samba de meest populaire muziek uit Brazilië. Uit welke culturele en sociale voedingsbodem ontstond bossa nova en welke songschrijvers en muzikanten maakten deze opvallende muziekstroming van de laat jaren 50 wereldberoemd? Deze week in deel 2: Muziekstijlen en bossa nova

Natuurlijk is de Braziliaanse muziek beïnvloed door alle bevolkingsgroepen die het land, na de ontdekking zo’n 500 jaar geleden, overspoelden. Over de eerste Braziliaanse muziek van de indianen is niet al te veel bekend. Vooral dat ze op zelfgemaakte snaar- en blaasinstrumenten speelden en deze vooral tijdens de religieuze feesten werden gebruikt. Wel heel duidelijk is dat toen de Afrikaanse slaven kwamen zij de ritmes meenamen. En de inheemse snaarinstrumenten gebruikten voor melodie.

Van Lundi tot Choro

Vooral in het noorden, Bahia en Pernambuco, is de Afrikaanse invloed nadrukkelijk aanwezig. Lundi was de door die Afrikaanse invloeden bepaalde muziekstijl, vol ritme en onbezorgde vrolijkheid, die heel populair werd. Al snel werd deze stijl opgevolgd door bumba-meu-boi, eenzelfde soort onbevangen dansmuziekstijl waarbij de akoestische gitaar, tamboerijn en accordeon de muzikale hoofdrol spelen. De accordeon is dan weer via Frankrijk en Italië naar Brazilië gekomen. De muziekstijl evolueerde later naar de eveneens uit het noorden komende en zeer populaire forro. Met de Portugese overheersing worden ook hun muziekstijlen binnen de Braziliaanse muziek en haar Afrikaanse ritmes vermengd. In het Amazone gebied, in het oosten van Brazilië, ontstond onderhevig aan alle invloeden een stijl die men carimbo noemt. Veel later vermengd door DJ’s met elementen uit de reggae, salsa en de Caribische merengue ontstond de Chorrolambada, die zich al snel naar het aan de kust geplaatste Salvador verplaatste. (Franse producers ontdekten deze muziekstijl laat vorige eeuw en maakten er een wereldwijde sensatie van). Ook de muziekstijl choro is een zeer bekende Braziliaanse muziekstijl. De stijl wordt gekenmerkt door vrij snelle ritmes, vergelijkbaar met polka’s, en wordt gespeeld met een fluit, gitaar en een cavaquinho, een klein 4snarig instrument.

Samba all over

Natuurlijk is Brazilië vooral bekend om de Afrikaanse Braziliaanse muziekstijl samba. Samba ontstond vanaf begin 1900 toen vele zwarte muzikanten van Salvador, Bahia in het noorden naar de toenmalige hoofdstad Rio de Janeiro kwamen. Samba kwam voort uit de eerder genoemde choro en is sterk verbonden aan het Candomble geloof, een van origine Afrikaanse geloof wat met de slaven mee kwam, waarbij een sterk geloof in jezelf, orixa, de basis vormt. De Afrikaanse ritmes van de samba zijn vooral afkomstig uit de binnenlanden van Afrika met landen als Oeganda en Kongo. In eerste instantie werd de samba afgekeurd door de rijke (lees: Uit Europa afkomstige blanke) en zeer invloedrijke minderheid die het de muziek van de minderwaardige bevolking vonden. Maar samba groeide met haar zeer dansbare, vol percussie opgebouwde, Samba Paradeenergieke muziekstijl al snel uit naar een groot publiek. Er werden speciale sambascholen opgezet die al snel populair onder jongeren werden. Vooral ook door het optreden met de sambascholen door het gehele land en de mogelijkheid ‘weg van huis’ te zijn werden de scholen zeer druk bezocht. En uit alle lagen van de bevolkingsgroep.

Het o zo populaire carnaval in Rio gebruikte de samba als gangmaker en maakte het alleen nog maar populairder. Het samba tijdperk werd gedurende de laat jaren 50 en de jaren 60 onderbroken door de geweldige populariteit van bossa nova, maar bloeide daarna, terug van nooit weggeweest, weer gigantisch op. Onder de noemer pagode werd een ideale mix van de aloude samba gecombineerd met banjo en tantan en teksten in het slang (straattaal) gevonden. En naast pagode zijn er dan ook nog samba cancao die een wat tragere samba vorm is die meer weg heeft van de bolero of tango, samba-reggae, sambade roda waarbij de capoeira dans de muziek versterkt, samba de Gafieire die dan weer een big band feel heeft, samba-enredo die draait om de song die de sambaschool speelt bij de grand finale bij het carnaval en nog zoveel meer samba vormen. En zo vind ieder mens en iedere familie zijn eigen vorm van samba en is het volledig versmolten met het leven van de Brazilianen.

Bossa Nova

Bossa nova ontstond halverwege de jaren 50 als samensmelting van de samba en Amerikaanse jazz. Met vaak een akoestische gitaar of piano als basis kregen de eerste songs, met veel minder percussie als samba, een heerlijk lome sfeer mee. Met het uitbrengen van de single Chega de Saudade van zangeres Elizete Cardoso werd voor het eerst van een nieuwe stroming gesproken. De song was geschreven door componist Antonio Carlos (Tom) Jobim en tekstschrijver Vinicius deMoraes en Cardoso werd geassisteerd door gitarist/zanger João Gilberto. Deze drie mannen legden de basis voor het nieuwe genre. Een heel album met Elizete Cordoso onder de titel Canção Do Amor Demais werd door de 3 mannen gemaakt. Als een eerste invloed op de bossa nova wordt ook de song Dans Mon Ile van de Franse Henri Salvador aangegeven. De song was ondermeer te horen in de film Europa di Notte, een Italiaans Franse film die ook in Brazilië te zien was.

Orfeu NegroNadat Gilberto zelf ook Chega de Saudade had opgenomen en deze met, het ook door Jobim/deMoraes geschreven, Desafinado had vervolgd werd de nieuwe muzikale stijl bossa nova, ‘nieuwe stroming’ of ‘nieuwe golf’, gedoopt. In het thuisland werd de muziekstijl, merendeels door blanke artiesten gemaakt, ook door een blank publiek als eerste opgepikt. João Gilberto werd vrijwel gelijk een legende met zijn eerste 3 albums, waarop een mix van songs van Jobim en deMoraes de overhand hadden maar werden vergezeld door oude 40er en 50er jaren samba klassiekers in een cool bossa stijl. Rond deze periode kwam ook de Franse film Black Orpheus, waarvoor Jobim en deMoraes in navolging van de oorspronkelijke musical, ook de muziek hadden gemaakt, in de bioscopen te draaien. De film werd een groot succes en liet mensen over de gehele wereld voor de eerste keer kennis maken met die nieuwe populaire Braziliaanse muziekstijl bossa nova. Nieuwsgierig als jazz muzikanten wereldwijd zijn naar nieuwe muzikale invalshoeken vonden velen hun weg naar Rio en namen de platen van de nieuwe helden mee naar huis. Daar thuis gekomen pikten ze de songs van Jobim en deMoraes op en maakten hun eigen versies. De Amerikaanse gitarist Charlie Byrd en saxofonist Stan Getz  hadden met hun versie van Desafinado de eer om er een miljoenen verkopende crossover versie van te maken en bossa nova over de wereld echt bekend te maken.

De zogenaamde bossa nova movenent zat toen op zijn absolute piek in Brazilië. De beweging vond een begin in 1958, het jaar van het verschijnen van Chega de Saudade van Joao Gilberto, en bestond tot aan 1963, het jaar waarin de werelddoorbraak kwam. Het album wat die werelddoorbraak veroorzaakte werd door Stan Getz samen met João Gilberto in perfecte samenwerking met Tom Jobim gemaakt  onder de titel Getz/Gilberto. Het bleek het juiste album op het juiste moment te zijn en daardoor een absolute miljoenenverkoper. De van het album afkomstige en door João’s vrouw Astrud gezongen single The Girl Of Ipanema was door Jobim en deMoraes een jaar voor de opname in een bar dichtbij het strand van Ipanema geschreven onder de titel Garote de Ipanema en bleek het succesnummer van het album. De song bleek niet alleen een prima visitekaartje voor het album maar ook een onverbiddelijke miljoenenverkoper en werd al snel als evergreen in de muziekboeken bijgeschreven. Het album maakte duidelijk hoezeer het genre zich, met handen vol geweldige songs, had ontwikkeld. Want we spreken wel veel over het songschrijverskoppel Tom Jobim en de Vinicius deMoraes maar ook João Donato, Roberto Menescal, Ivan Lins, Luiz Bonfa, Nara Leao, Carlos Lyra en Marcos Valle schreven handenvol bossa klassiekers.

Met het vertrek van Gilberto en Jobim naar Amerika en het succes wereldwijd, wat alle Braziliaanse artiesten enorm veel werk opleverde, kwam dus het einde aan de zogenaamde bossa nova movement. Natuurlijk werden naderhand nog vele nieuwe bossa klassiekers geschreven en uitgevoerd maar deze hadden ineens een andere impact. De invloed duurde in eerste instantie tot eind jaren 60. Menig jazz artiest werd door de bossa beïnvloed en de grote Amerikaanse zangers en zangeressen als Ella Fitzgerald en Frank Sinatra maakten hun eigen bossa albums. Het in nauwe samenwerking met Jobim gemaakte Sinatra album Francis Albert Sinatra & Antonio Carlos Jobim uit 1967 wordt in Brazilië gezien als het misschien wel allermooiste bossa nova album. Sinatra was ook in Brazilië al jaren een held en dat hij een album met Braziliaanse bossa nova songs opnamen was een grote eer. Ook songschrijvers als Burt Bacharach lieten zich flink beïnvloeden door de bossa nova. Dusty Springfield scoorde een van haar grootste hits met het door Bacherach en David geschreven Look Of Love waarvoor een bossa ritme de basis vormde.

Nu bossa

Een heropleving voor de bossa nova vond begin jaren 90 plaats toen binnen de dance scene coole beats & breaks met bossa ritmes werden verbonden. Bebel Gilberto, dochter van João en Miucha, de tweede vrouw van João (na Astrud), wist met haar eerste album Tanto Tiempo is een slimme mix van electronica en bossa een nieuwe substijl te vinden. De naam nu bossa was snel gevonden. Tal van artiesten namen vervolgens de coole stijl in songs over en ook DJs pikten de stijl slim op. Ook namen als Nouvelle Vague en de eerste songs van Sabrina Malheiros, dochter van Azymuth bassist Alex, zetten hierin de toon. Met de komst van de nu bossa werden juist ook weer de klassiekers uit de glorieuze bossa nova movement periode herontdekt.

Lees in deze langdurende special over de bossa nova verder in deel 1 van het volgende hoofdstuk: Antonio Carlos Jobim; Godlike genius van de bossa nova.