Een piano is een piano, een toon is een toon, een melodie is een melodie … Zou je kunnen denken … maar dat gaat tegenwoordig niet meer op. Ook een trompet is niet gewoon meer een trompet en van de saxofoon wisten we het al lang, namelijk dat je naast keihard ook heel, heel zacht erop kunt spelen.

Buitentraps

Op het nieuwste album, Outstairs (ECM), van het zeskoppige Noorse Christian Wallumrød Ensemble hoor je weinig tot geen standard-klanken en vaak genoeg is helemaal niet uit te maken welke instrumenten de klank voortbrengen. Ook wat akoestisch en elektronisch betreft, zet dit album je gauw op het verkeerde been. Outstairs dus. De muziek is strict akoestisch voortgebracht maar klinkt menige keer volkomen elektronisch. En de piano van de leider klinkt hier niet bepaald grande piano. Christian Wallumrød is eerder het proto-type van anti-pianist.

De bezetting van het ensemble is twee blazers, twee strijkers, een slagwerker en de piano/harmonium. Het is een bijna volledig nieuwe bezetting van het sextet. Alleen slagwerker Per Oddvar Johansen is er nog van het eerste uur. De twee blazers, Eivind Lønning, trompet, en Espen Reinertsen, tenorsax, zijn ook bekend als het improvisatie-duo Streifenjunko. Op hardanger fidel, viool en viola vinden we Gjermund Larsen en op cello Tove Törngren. Zij geven de groep nieuwe kleuren op hetzelfde hoge niveau. Wallumrød heeft er net de Spellemannpris Award, de Noorse Grammy, in de categorie ‘Contemporary’ voor ontvangen.

Weg ruis, ruis erin

Zowel in de ontwikkeling van muziekopnamen als in de klassieke muziek was er een sterke trend naar ongetempereerde stemming en naar perfecte, schone klank. Dat is met de komst van andere muzikale vormen en de opkomst van elektrische versterking en elektronica doorbroken. Met het inbouwen van allerlei vormen van ruis zoals multiphonics en andere zogenaamde extended techniques tot en met lawaai en uiteindelijk herrie (noise) zelf als muzikaal vorm te geven material schijnt het juist de andere kant op te gaan. Het rauwe, ongetempereerde bijvoorbeeld van de volksmuziek dat voor het tijdperk van geluidsopname vanzelfsprekend was, wordt nu als extra esthetische kwaliteit d.m.v. elektronische manipulatie toegevoegd. Zoals bijvoorbeeld bij zogenaamdee roots-muziek die oorspronkelijk moet gaan klinken.

Andere weg

Wallumrød neemt een andere weg, de weg terug naar de herontdekking, heropening van de enorme dynamiek van puur akoestische klank. Dit vergt een refocusing aan de kant van de componist en de teneinde zowel de intense klanksensatie en overeenkomstige focus ook bij de luisteraar op te roepen. Wallumrød en zijn musici spelen daarom bij concerten in principe zelfs zonder PA-systeem. Het gaat erom zo in de akoestische klank te kruipen dat deze in zijn volle dynamiek ervaarbaar wordt en de musici en luisteraars dusdanig erin trekt en ‘insluit’ dat andere geluiden volledig weggefilterd worden. Het is hetzelfde mechanisme dat actief is als we door een lawaaierige straat lopen en – gericht op een focus – de grote verscheidenheid van geluiden naar de rand wegfilteren.

Wallumrød bereikt dit o.a. door markante ‘kleine’ klankmotieven niet monotoon maar d.m.v. een uitgekiende verdeling van sound and silence te herhalen. De articulatie van de instrumenten is vooral open en zit niet aan de luidde kant. Met de herhaling nemen de impact en luidheid van de klank in de perceptie wel gestaag toe. Het leidt tot een bijzondere ervaring van klankintensiteit. Ik heb dit effect een keer in een grote fabriekshal mee mogen maken. Elke nuance was daarbij hoorbaar en de klank had een enorme diepte en dynamica die zelfs met de meest sophisticated versterking moeilijk op hetzelfde niveau bereikbaar is. Een concert van het sextet is daarom een bijzondere ervaring. Iets daarvan is al door beluistering van het album ervaarbaar. Daarbij horen zowel de voortvarendheid en het geduld waarmee bodem en body van de klank blootgelegd en versterkt worden als de wijze hoe ze daarbij kleuringen aannemen.

Tussen stille rock, broken baroque en vervreemde Motown

Dit gebeurt in de 11 stukken steeds weer op een andere, behoorlijk verrassende en originele manier. De opener Stille Rock heeft net als een paar andere stukken iets ritueels waarbij het ineens stillvallen en dan weer doorgaan een enorm vervreemdende werking heeft. En dan komt tegen het einde kort een ‘tweede’ laag te voorschijn – iets wat ook bij de navolgende stukken vaker het geval is. Het volgende Bunadsbangla, de langste track, is een dansstuk met meerdere lagen waarin je zowel barok-motieven als folkmusic kunt horen. Idem ditto in Folkskiss waar je een Gaelische dans kunt horen die vervolgens weer in iets anders overgaat waar verschillende muzikale associaties mogelijk zijn. Wat elders tegenwoordig min of meer handzaam en intelligent elektronisch ‘bij elkaar gemixt’ wordt, zit hier, zou je kunnen zeggen, in een vorm die zich volledig akoestisch ontvouwt en daarbij tal van aanknopingspunten voor de luisteraar biedt. De luisteraar kan zich uiteraard ook volledig aan de akoestische processie van de vorm(en) overgeven. Bijvoorbeeld in Startic of Third Try. Wallumrød heeft zijn procedé op dit nieuwe album behoorlijk doorontwikkeld wat hem vooral in de vormverschuivingen, de contrasten als de multiple lagen en referenties zit. Zo is Ornament met Johansens vibrafoon erbij een prachtig geval van broken baroque. Bij dit stuk is net als bij een paar andere de inbreng van de ensemble-leden vrij groot doordat zij tekenen voor het arrangement. Speciaal is ook track 6, Beatknit. Beatknit kun je beschouwen als extreem uitgebeende en vervreemde Holland-Dozier-Holland-line zoals die te horen is in Baby I Need Your Loving van de Four Tops of Baby Love van The Supremes, Motown-klassiekers dus. Het laatste deel van Beatknit klinkt als een elektronische wind over een verlaten, desolaat landschap met vage sonische echoes.

Men hoort al jaren jazzmusici hier in Nederland hoog opgeven van Christian Wallumrød. Binnenkort is er weer gelegenheid het live mee te maken: vrijdag 21 februari Paradox Tilburg en zaterdag 22 februari Bimhuis Amsterdam.

• RADIO 1 – Fabula Suite – Concertzender (On Demand)
• RADIO 2 – Barokke spiegels – Concertzender (On Demand)
• VIDEO – Bunadsbangla

Tracklisting Outstairs

1. Stille Rock
2. Bunadsbangla
3. Tridili #2
4. Very Slow
5. Startic
6. Beatknit
7. Folkskiss
8. Third Try
9. Ornament
10. Outstairs
11. Exp

Alle fotos © FoBo – Henning Bolte