Menigeen denkt bij het horen van de naam Karlheinz Stockhausen wellicht aan groots, bombastisch, megalomaan wellicht zelfs, plus: gekke piepknormuziek in het kwadraat. Aus Licht bewijst tijdens het Holland Festival dat het werk van de grote Duitse componist breder en dieper is dan dat – veelzijdiger tot in de finesses van een voorstelling én bovendien van een cerebrale controlfreak die ook weet hoe een publiek emotioneel te raken.

Capita selecta

Stockhausen’s cyclus van zeven opera’s getiteld Licht werd tussen 1977 en 2003 gecomponeerd; één werk voor elke dag van de week. Je zit al gauw aan zo’n dertig uur muziek, maar dat is niet de grootste uitdaging. De componist is ook de choreograaf en regisseur en dramaturg et cetera. Oftewel: Stockhausen bemoeit zich overal mee, in de partituur. Dus ook met de kostuums en de bewegingen van de muzikanten. En met het – logisch – licht. Je hebt als producent dan ook per opera te maken met een monsterklus: vele honderden mensen, ongelofelijk veel repetitietijd, hemeltergende kostenplaatjes.

Pierre Audi’s laatste mise-en-scène in Amsterdam is dan ook geen volledige Licht-week. Uit de zeven opera’s die toch geen ontzettend strikt verhaallijn kennen, is een selectie gemaakt. Hinkstapspringend door Licht kom je met deze capita selecta langs de beste uitzichtpunten en meest spectaculaire vondsten – een menu bovendien dat geen opzienbarende hiaten lijkt te vertonen en een rijkgeschakeerd en voedzaam Stockhausen-maal opdist. En dan nóg is Aus Licht een immense tour de force qua productie, zowel muzikaal als op het vlak van decor, kostuums, sound design, et cetera.

De liefde

Dag 3 krijgt als ondertitel mee: Samenwerking & opgaan in ruimte. Denk aan het WELT-PARLAMENT (kapitalen van de componist). De wereld vertegenwoordigd, bijeen om over de liefde te praten. Twaalf talen zorgen voor een Babylonië aan spraakverwarring, donker neigt naar licht en ritmes buitelen over elkaar. Komen we in deze ‘conversation of mankind’ ergens toe of kakelen we langs elkaar heen? Een unisono in diversiteit resteert. Die liefde beleef je diep persoonlijk in het kiezen van één (of: misschien een paar) van de vele stemmen waarop je je aandacht focust én precies tegelijk in het gehele koor dat davert, klatert en kwinkeleert.

Strijd, rouw en een maffe professor

In INVASION-EXPLOSION mit ABSCHIED knallen troepen van trombonisten en trompettisten op elkaar, terwijl in surround musique concrète-achtige glissando’s rondscheren, als Stuka’s op zoek naar het doel. De brute verwarring van oorlogsvoering krijgt een verstild contrapunt in de intense en diep-ontroerende pièta-scène waarin een solo-bügel het geweeklaag van de rouwende sopraan begeleidt. Die blijkt de opmaat voor weer en meer strijd, opnieuw cataclysme. En die gekte vindt zijn uitroepteken in de ‘gekkenhuis’-synthesizer: een maffe professor-achtige figuur (uiterlijk Charly Garcia) verbijstert met schielijke solo’s over drie, vier klavieren in een elektronische wervelwind waarin Groots en Meeslepend met virtuoze hand gekalligrafeerd staan.

Duurt (te) lang

Even naar voren komen en je solo spelen. Elf maal. En hoe knap uitgevoerd ook in de hete Gashouder en hoe bijzonder ook dat de spelers hun ingewikkelde choreografie ook nog puik uitvoeren, ORCHESTER-FINALISTEN beklijft niet; komt niet los, wil niet zweven. Het stuk duurt veel te lang voor de weinige variatie die het biedt en onderstreept vooral dat Stockhausen ook wel eens baat zou kunnen hebben gehad bij een goede en strenge redacteur.

Extreme zoom

Het HELIKOPTER-STREICHQUARTETT hoor en zie je vrijwel nooit.Het Holland Festival had in 1995 de wereldpremière en gelukkig is het stuk terug: gekkenwerk in optima forma, conceptuele muziek ten voeten uit. Een strijkkwartet dus, in vier helikopters die boven Amsterdam vliegen, in formatie ook nog. De vier horen elkaars partijen niet – spelen alleen hun eigen ‘los-zand’-partij. Beeld en geluid uit en van de helikopters wordt naar de Gashouder gezonden – live – en daar valt het stuk op z’n plek. Dat is spectaculair, bevreemdend, subliem om te zien en horen, maar de muziek is niet eens de belangrijkste kracht hier. Die rol is weggelegd voor het spelplezier van de vier jongedames die het stuk spelen en voor de piloten die we na afloop ook zien en glimmen van trots.

Er kan zoveel misgaan (en dat gebeurt ook: een neksteun valt onder een viool uit, midden in de vlucht) en je bent je daar extreem bewust van: Stockhausen vergroot hier uiterst knap de wetten van het theater van de live-performance maximaal uit. Deelgenoot zijn van die in-zoom, betekent je nog gelukkiger prijzen op elk moment dat bij een live-uitvoering bent; erbij mag zijn, wanneer zoveel stukjes op hun plek vallen.

Het grootste tot existentieel klein

We zagen al samenwerking in een parlement, tussen elf solisten, in strijdende legers of tussen rouwende en trooster en natuurlijk tussen de vier in de helikopters. De ruimte werd ten volle benut als strijdperk en zelfs het luchtruim deed mee. In ENGEL-PROZESSIONEN uit de slotopera komt de klankruimte van de Gashouder ten volle tot zijn recht. Rondom legt een groot koor een drone neer van voortdurend menselijk stem-geluid. Zeven koren doorkruisen de zaal; onder hen de solistengroep: de Engelen der Vreugde. In wisselwerkingen en samenwerkingen tussen de vele stemmen binnen en tussen de groepen en in het grote geheel van het overkoepelende koorwerk leiden de stemmen, de uitvoerenden, de getalenteerde spelers.

Hoezeer Stochausen hun handgebaren, loop-bewegingen, grinnikjes, klikjes met de tong en rrrrrrr-rollers ook voorschrijft, of de spacey zilveren regenjassen met fluorescerende kleurvlakken en dito gezichtsbeschildering… Hij laat met zijn stuk precies hen schitteren; juist de meest menselijke aller maten: hun stem. En hun stem, herkennen wij allen, zo dichtbij, zo humaan en dus resoneert in die enorme hal deze processie ten diepste daar waar het heel grote tot op existentieel niveau klein samengebald blijkt. Aus Licht betekent dan aan het eind ook geen stap in de duisternis, maar een ‘aangeraakt’ zijn door het Licht van Stockhausen; ook na negen uur op een dag aan programma geeft die vonk energie voor tien, twintig, talloos veel miljoenen.

Gezien: Aus Licht, Dag 3: Samenwerking & opgaan in ruimte, Gashouder, Amsterdam,